شمس با مولانا چه کرد؟[1]

در یک کلام ، شمس مولانا را از چنگ"صلابت" و "وقار" و سنگینی نجات داد تا سبکبار و سبک پرواز در آسمان عشق بپرد و برقصد. باز هم در یک کلام ، شمس مولانای رونده را که پایش از سنگینی بر زمین چسبیده بود ، از جاذبه ی زمین نجات داد تا در بی وزنی کامل به مولانای پرنده تبدیل شود و باز هم در یک کلام شمس مولانا را رقصِ عاشقانه آموخت:

گر شمس تبریزی کند در مُصحفِ دل یک نظر        اِعراب[2] آن رقصان شــده،هم جَـزمِ آن پاکوفته

مولوی در این بیت یک دنیا حرف زده و همه ی آن چه را که شمس بر سرش آورده بیان کرده است. او دل خود را به کتابی تشبیه کرده که همانند همه ی کتاب ها ، حروف و کلماتش در جاهایی اعراب دارد و در جاهایی ساکن است.نگاهی که شمس در دل مولانا کرد باعث دست افشان شدن و پایکوبی این دلِ آرام و موقّر شد. رقصِ اعراب دلالت بر دست افشانی دارد اما پایکوبی جزم -که قاعدتا ساکن است- طرفه حدیثی است که فقط در کلام بی بدیل و منحصر به فرد مولانا می توان یافت. نمی دانم غیر از مولانا چه کسی می تواند چنین سخن بگوید؟

یک دست جام باده و یک دست زلف یار                       رقـصی چنین میانه ی میدانم آرزوست

شمس به مولانا رقاصی آموخت.ترقص کسی که پیش از این احترام و وقار اجتماعی متورم و پُربادی داشت:

زاهــد بــودم، تــرانه گـویم کردی                                   سر فتنه ی بزم و باده جویم کردی

سجــاده نشین بـا وقــاری بــودم                                    بـازیچــه کـودکان کــویم کــردی

یا :

در دست ، همیشه مُصحِفم[3] بود وَز عشق ، گرفته ام چغانه[4]

                                                       اندر دهنی که بود تسبیح ، شعرست و دو بیتی و تـرانه

شمس به مولانا آموخت همه بدبختی ها زیر سرِ وقار و وِزانت و ثقالتِ کاذبی است که پایت را به زمین می چسباند و اسیر خاکت می کند.باید همه ی اسباب تعیّن و تشخص خودت را- که عبارت است از مقام مرشدی و شیخی و زیرکی و دانایی- بر آب دهی. چنان که روایت کرده اند شمس کتاب های مولانا را در آب ریخت و او را از دست خودش رهانید. "منیت" و "هویت" مولانا در این بود که قبله و شمع محفلی بود و شمس او را به دود پراکنده ی بی تعین و بی هویتی تبدیل کرد تا از آن جمع و جماعت رها شود. خودش تمام این تحول و تبدل ها را در این دو بیت زیر خلاصه کرده:

گفت کـه شیخـی و سـری، پیشـرو و راهبـری          شیخ نیـم ،پیش نیـم،امـر تـو را بنـده شـدم

گفت که تو شمع شدی، قبله ی این جمع شدی        جمع نیم ، شمـع نیـم ، دود پراکنـده شـدم

ماشاءالله از این همه شور و شیدایی و ترقص و طربناکی . ماشاء الله از همه ی این تعبیرات گویا و روان سوز و دهان دوز. او دانست که زندگی حقیقی و شادمانگی در دولت عشق میسر است نه در دولت علم که علم عشق در دفتر نباشد . تعابیر خود مولانا از این تحول چنین است:

مرده بُدم ،زنده شدم، گــریه بُــدم خنــده شــدم 

                                                           دولت عشــق آمــد و مــن دولت پاینــده شــدم

گفت که سرمست نه ای،رو که از این دست نه ای

                                                           رفتم و سرمست شدم و زطــرب آکنــده شـــدم

این طربناکی چنان بود که مولانا نه تنها در پوست خود نگنجید و آن را بر درید، بلکه در همه دنیا هم نمی گنجید:

در بُنِ چاهی همی بودم زبـون                                            در همه عالم نمی گنجم کنون

شمس به مولانا آموخت که رقص مردانِ خدا سبک باشد چون پر کاهی و برگِ درختی بر آب و چون پرنده ای در باد. با کمترین صدای موزونی ـ ولو صدای چکش بر سندان یا چرخش آسیاب ـ مولانا رقصان می شد و چنان به شور می آمد که کائنات هم برای او کف می زدند و دف می زدند و او را همراهی می کردند و از شوق او به شوق می آمدند:

رقـص آن جا کن که خــود را بشکنی                             پنبه را از ریشِ شهــــوت بــرکنــی

رقـص و جولان، بر سرِ میدان کننــد                              رقـص انـدر خونِ خود مردان کننـــد

چون رهند از دستِ خود، دستی زنند                              چون جهند از نقص خود، رقصی کنند

مُطــربانشان از درون، دف می زننــد                              بحــرها در شــورشان،کف می زننــد

تــو نبینـی ،لیک بهــرِ گــوششـان                               بــرگ ها بــر شـاخ ها هم ،کف زنان

گویی شتر با آن دست و پای بلندش مست و بیخود شده و بدون توجه به نگاه دیگران و داوری این و آن ، برای خودش و فقط برای خودش می رقصد. معمولاً شتر در بهار و فصل جفت گیری به رقص می آید ولی رقص مولانا زمان و مکان نمی شناسد:

این بـوالعجب،کانـدر خـزان، شـد آفتاب اندر حمل[5]

                                                           خونم به جوش آمد ،کند در جویِ تن،رقص الجمل

 و این احساس فرحناکی و طربناکی را با عبارات غریب و بی سابقه و ناگفته ای بیان می کند که خود حاکی از غرابت و بی سابقگی حال او دارد:

مادرم بخت بُدست و پدرم جود وکرم                                 فـرحِ بــنِ فــرحِ بــنِ فـــرحــم

یعنی هفت جدم "شادمانی" بوده است و جز شادی چیزی به یاد نمی آورم چرا که دیگر اسیر تعینات علمی و احترام مریدان نیستم و وقار و متانت و سنگینی زمین گیرم نکرده است.

رابطه شمس و مولانا، غریب ترین و عجیب ترین و بی سابقه ترین رابطه ای است که میان دو کس می توان سراغ کرد و حاصل آن هم غریب ترین و عجیب ترین و نُوترین اشعار و زیباترین و بی سابقه ترین تعابیری است که مطلقاً قابل قیاس با آثار هیچیک از شعرای پیش و پس از او نیست. آن کس که نیما را آغازگر شعر نو نامید، از مولانا غافل بوده است ؛ بخصوص که اولین بار هم او بود که از سیلاب معانی می خواست قافیه و مفعله را با خود ببرد و دادش از مفتعلن مفتعلن مفتعلن ، به آسمان رسیده بود:

قافیه و مفعله را گو همه سیلاب ببر              پوست بود ، پوست بود در خورِ مغز شُعرا

از همین روست که پس از او دیگر "مثنوی" نه یک قالب مشترک و رایج شعری که نام یک کتاب یگانه و منحصر بفرد است و "مولوی" دیگر نه یک عنوان مشترک و عمومی که اسم خاص جلال الدین محمد می شود.

عظمت و شکوه کاری که شمس با مولانا کرد زمانی محسوس تر و ملموس تر می شود که بدانیم مولوی پیش از ملاقات شمس موعظه گری ناشاعر بود ولی به ناگاه در 38 سالگی گوی سبقت را از همه ی شاعران سابق و لا حق می رباید و به شاعرترین شاعرانِ جهان تبدیل می شود. مولانا نه شاهکار شمس که معجزة او بود.

[1] با الهام از سخنرانی دکتر الهی قمشه ای در شبکه 4 راجع به شمس

[2] ـ اعراب : زیر و زبر

[3] ـ مصحف: کتاب و بطور خاص قرآن

[4] ـ چغانه: نوعی ساز

[5] ـ  در نجوم خورشید در فصل بهار بر برج حَمَل(بره) می رود لذا "آفتاب در حمل شدن" کنایه از آغاز فصل بهار است.